ΣΥΝΝΕΦΑ

  Η νεοελληνική λέξη σύννεφο προέρχεται ετυμολογικά από το µμεταγενέστερο επίθετο: σύννεφος, παράλληλο τύπο του αρχαιοελληνικού: συννεφής = συννεφιασµένος. Οι λέξεις νέφος και νεφέλη έχουν ινδοευρωπαϊκή ρίζα. Στην ελληνική μυθολογία η πιο γνωστή ηρωίδα µε το όνομα Νεφέλη ήταν η πρώτη γυναίκα του Βιωτού βασιλιά Αθάµαντα και μητέρα του Φρίξου και της Έλλης. Στα ομηρικά έπη οι λέξεις νέφος και νεφέλη απαντώνται συχνά. Χαρακτηριστική είναι η χρήση τους στις ομηρικές παρομοιώσεις, παρμένες κυρίως από τη φύση. Στον Όμηρο ο Δίας είναι ο θεός του κεραυνού  και των σκοτεινών νεφών («τὴν δ οὔ τι προσέφη νεφεληγερέτα Ζεύς» αυτός που συναθροίζει τις νεφέλες,  τα σύννεφα ).

 Επιβλητικός Δίας με σκήπτρο και κεραυνό. Από αμφορέα του 480-470π.X. (Βερολίνο, Kρατικό Mουσείο)

  Τα σύννεφα σχηματίζονται από ανοδικά ρεύματα αέρα που κατά την άνοδό τους προς την τροπόσφαιρα ψύχονται αδιαβατικά, δηλαδή η ελάττωση της θερμοκρασίας του αέρα επέρχεται από την εκτόνωσή του και όχι από την εκπομπή θερμότητας στο περιβάλλον. Κατά την ψύξη, τα μόρια των υδρατμών «κολλούν» επάνω σε μικροσκοπικά σωματίδια της ατμόσφαιρας, τους πυρήνες, σχηματίζοντας τα υδροσταγονίδια των νεφών. Με τον τρόπο αυτό επέρχεται συμπύκνωση των υδρατμών όταν η θερμοκρασία αέρος βρεθεί κάτω του σημείου δρόσου του, και σχηματίζονται τα νέφη στα διάφορα ύψη της τροπόσφαιρας.
Τα ανοδικά ρεύματα του αέρα χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:

• Ορογραφικά, τα οποία προκαλούνται από την παρεμβολή βουνών.

• Μετωπικά, τα οποία οφείλονται στην υπερθέρμανση αέρος δημιουργώντας έτσι μέτωπο.

• Ρεύματα που δημιουργούνται από την υπερθέρμανση της επιφάνειας του εδάφους ή της θάλασσας όπου εμφανίζεται η κατακόρυφη ανύψωση και

• ρεύματα που δημιουργούνται από στροβίλους, που οφείλονται στην τριβή του ανέμου σε διάφορες εξάρσεις της επιφάνειας του εδάφους.

1η Κατηγορία νεφών (κατά τρόπο σχηματισμού)

   Σωρείτες ή Σωρειτόμορφα νέφη: Χαρακτηρίζονται όλα εκείνα που έχουν μορφή σωρού. Αυτά σχηματίζονται όταν ο υγρός αέρας αναγκάζεται ν΄ ανυψωθεί γρήγορα. Αυτό συμβαίνει π.χ. στις περιόδους ισχυρών ανοδικών θερμικών ρευμάτων. Συμβαίνει επίσης όταν θερμός αέρας αναγκάζεται σε άνοδο από ψυχρό αέρα που εισβάλλει τάχιστα όπως στα ψυχρά μέτωπα. Γενικά παρουσιάζουν μικρή βάση σε σχέση με το μεγάλο ύψος τους.

  Στρώματα ή Στρωματόμορφα νέφη: Χαρακτηρίζονται όλα εκείνα που έχουν μορφή στρώματος. Αυτά σχηματίζονται όταν ο υγρός αέρας ανυψώνεται με μικρότερη ταχύτητα απ ότι συμβαίνει στα σωρειτόμορφα νέφη. Αυτό συμβαίνει π.χ. στα θερμά μέτωπα ή όταν ο ασταθής αέρας αναγκάζεται να ανυψωθεί λόγω πρόσκρουσης του σε οροσειρές ή σε υψηλές απόκρημνες ακτές. Στρωματόμορφα νέφη σχηματίζονται επίσης, όταν λόγω του μεγέθους των στροβίλων ο αέρας κατορθώνει να ανυψωθεί μέχρι του ύψους που μπορεί να επέλθει η συμπύκνωση των υδρατμών του. Γενικά παρουσιάζουν μεγάλη βάση σε οριζόντια έκταση σε σχέση με το ύψος τους.

Σωρείτες

2η Κατηγορία νεφών (καθ ύψος παρατήρησης)

 Ανώτερα νέφη

 Μέσα νέφη ή Μεσαία

Κατώτερα νέφη

Νέφη ανοδικών ρευμάτων

Υψηλά Σύννεφα

Cirrus (Θύσανοι)

  Γενικά είναι σύννεφα που προμηνύουν καλό καιρό. Βρίσκονται σε μεγάλο ύψος και μοιάζουν με λεπτές συνεχόμενες γραμμές, με άσπρα μικρά φτερά, ή με δεμάτι χόρτων. Λόγω των χαμηλών θερμοκρασιών στο ύψος που βρίσκονται, αποτελούνται κυρίως από κρυστάλλους πάγου. Το χειμώνα,  αν φυσάει άνεμος, προμηνύουν βροχή μέσα στις επόμενες 20 με 30 ώρες. 

Cirrocumulus (θυσανοσωρείτες)

  Τα σύννεφα αυτά είναι λεπτά άσπρα στρώματα που μοιάζουν με μια σύνθεση μεταξιού. Είναι σύννεφα καλού καιρού και εμφανίζονται, συνήθως, το πρωί και εξαφανίζονται κατά το μεσημέρι. Το χειμώνα,  αν φυσάει άνεμος, προμηνύουν βροχή μέσα στις επόμενες 15 με 20 ώρες.

Cirrostratus (θυσανοστρώματα)

  Τα σύννεφα αυτά είναι αραιά, λευκά, διάφανα και αποτελούνται κυρίως από κρυστάλλους πάγου. Ο ήλιος ή το φεγγάρι φαίνονται συνήθως μέσα από αυτά. Αν σύννεφα Cirrus αρχίσουν να μετατρέπονται σε Cirrostratus τότε θα βρέξει ή θα χιονίσει.

Cirrostratus (θυσανοστρώματα)

Μεσαία Σύννεφα

Altocumulus  (Υψοσωρείτες)

  Τα σύννεφα αυτά μοιάζουν με κύματα της θάλασσας με άσπρες και γκρι αποχρώσεις και σκιές. Αν φυσάει άνεμος, προμηνύουν βροχή μέσα στις επόμενες 15 με 20 ώρες.

Υψοσωρείτες

Altostratus (υψοστρώματα)

  Τα σύννεφα αυτά σχηματίζουν μια λεπτή γκρίζα ή μπλε κουρτίνα, η οποία καλύπτει μερικά τον ουρανό.  Μέσα από τα σύννεφα αυτά,  το φεγγάρι και ο ήλιος φαίνονται σχηματίζοντας φωτοστέφανο. Αν τα σύννεφα θα αρχίσουν να πυκνώνουν και να σκουραίνουν και συγχρόνως το φωτοστέφανο εξαφανιστεί, τότε πλησιάζει βροχή ή χιόνι.

Nimbostratus (μελανοστρώματα)

  Είναι μαύρα και βαριά σύννεφα βροχής. Σχηματίζονται συνήθως μετά από σύννεφα Altostratus τα οποία κατεβαίνουν χαμηλότερα και μετατρέπονται σε πυκνές μάζες σύννεφων. Προμηνύουν βροχή ή χιόνι.

Χαμηλά Σύννεφα

Stratocumulus (στρωματοσωρείτες)

  Τα σύννεφα αυτά αποτελούνται από στρογγυλά συννεφάκια που συνήθως καλύπτουν όλο τον ουρανό αλλά επιτρέπουν τις ακτίνες του ηλίου να τα διαπερνούν. Μερικές φορές φέρνουν λίγη βροχή αλλά συνήθως γρήγορα διαλύονται.

Stratus (στρώματα)

  Τα σύννεφα είναι γκρίζα και βρίσκονται πολύ κοντά στο έδαφος. Σχηματίζουν ένα συνεχόμενο λευκό στρώμα που μοιάζει πολύ με την ομίχλη. Συνήθως προμηνύουν καλό καιρό.

Cumulus (σωρείτες):

  Είναι μεγάλα και άσπρα, σαν μπάλες από μπαμπάκι που λάμπουν στο φως του ηλίου και μοιάζουν με "λάχανα". Αν είναι αραιά τότε προμηνύουν καλό καιρό. Όταν όμως πυκνώσουν, τότε μπορεί να φέρουν δυνατή και ξαφνική βροχή. Τα σύννεφα αυτά είναι τα πιο εύκολα αναγνωρίσιμα σύννεφα.  

Cumulonimbus (μελανοσωρείτες)

  Είναι πολύ μαύρα, πυκνά και βαριά σύννεφα. Είναι τα σύννεφα που προμηνύουν καταιγίδες. Τα σύννεφα αυτά είναι επίπεδα στη βάση τους και σχηματίζουν κορυφές πάνω.  

Καταιγιδοφόρα νέφη  Σωρειτομελανίες.

  Νέφη κατακόρυφης ανάπτυξης με σκούρες βάσεις κοντά στο έδαφος και κορυφές που μπορούν να φτάσουν σε πολύ μεγάλα ύψη. Εμφανίζονται μεμονωμένα ή σε γραμμές, προκαλώντας ισχυρές βροχές, καταιγίδες, μπουρίνια, χαλάζι, ανεμοστρόβιλους.(0 - 14.000 m)

Σωρειτομελανίες

    Στα ομηρικά έπη συνήθης είναι η χρήση της λέξης «νέφος» (38 φορές) και «νεφέλη» (27χρήσεις στα δύο έπη), ενώ ως τυπικό επίθετο του Δία νεφεληγερέτης [νεφέλη + ἀγείρω] απαντάται 20 φορές (και στα δύο έπη).

  Η χρήση αυτών πολλές φορές υποδηλώνει καιρικό φαινόμενο. ‘Όμως μερικές φορές  γίνεται χρήση των παραπάνω όρων όχι για να  αναφέρουν ένα φαινόμενο που εκδηλώνεται κάτω από φυσιολογικές συνθήκες αλλά σε μια τεχνητή πρόκλησή του από τους θεούς με σκοπό να καταστήσουν σκοτεινή την ατμόσφαιρα με πύκνωση του αέρα και να υπηρετήσουν συγκεκριμένους σκοπούς. Τα ρήματα μάλιστα που συνοδεύουν τη θόλωση της ατμόσφαιρας είναι συνήθως ενεργητικά: ἐκάλυψε, ἔμπεσε, ἵκανεν, ἀμφεκάλυψεν. Φαίνεται μάλιστα ότι τη δύναμη αυτή να δημιουργούν παχύ στρώμα αέρα, ομίχλης ή νέφους δεν την είχε μόνο ο Δίας αλλά όλοι οι θεοί. Η ενέργεια αυτή γίνεται άλλοτε είναι προς όφελος των ηρώων του έπους –Αχαιών και Τρώων αδιακρίτως και άλλοτε προς βλάβη  τους.   Ο αέρας λειτουργεί δηλαδή πότε σωτήρια και πότε καταστροφικά προσφέροντας ένα πολύ δυνατό όπλο στους θεούς αλλά και στον ποιητή ένα σημαντικό μοχλό δράσης, που λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο σαν το μεταγενέστερο τραγικό τέχνασμα του «από μηχανής θεού». (Ιλ. Γ381, Ε345,Υ444-446, Π777,Ξ282, Οδ.η15-18, η 140,ν 219) Επίσης πολλές φορές οι θεοί καλύπτουν τους εαυτούς τους από τους ανθρώπους. (Ιλ. Ε776, Θ50, Λ752 )

   Μια άλλη χρήση των λέξεων αυτών κυρίως στην Ιλιάδα  υποδηλώνει πνευματική συσκότιση άλλοτε συσκότιση από πόνο στη μάχη και μερικές φορές την μετάβαση του ήρωα στον Άδη.  ( μελαίνα νεφέλη) (Ιλ.  Σ23, Ρ 591)

Όταν έρχεται καταιγίδα, παρατηρούμε ότι τα σύννεφα αποκτούν ένα άσχημο γκρι η σχεδόν μαύρο χρώμα.

     Στον Όμηρο  τα νέφη που αφορούν καιρικά φαινόμενα πολλές φορές συνοδεύονται :

    από επίθετα όπως:  Πυκινήν νεφέλην = πυκνό νέφος, κυανέην νεφέλην = μαύρο σύννεφο (ΟΔ.  μ   403-411), σε θύελλα με δυτικό άνεμο ( Ιλ. Ε345, Π66), ἀργεστᾶο νέφεα = άσπρα σύννεφα (ΙΛ.  Λ   305-309), νέφος μελάντερον ἠΰτε πίσσα = νέφος μαύρο σαν την πίσσα.

   Από Ρήματα ένα ή περισσότερα  : νέφος έρχεται είσω = νέφος έρχεται εισερχόμενο κυνηγημένο, δίης, νεφέεσσι κάλυψε = κάλυψε με νεφέλες, ὤρορ᾽ ἐπαΐξας ἐκ νεφελάων = τα νέφη ορμώντας τα σηκώνουν (ΙΛ.  Β   144-148)

Ας δούμε  μερικές περιπτώσεις νεφών όπως τις περιγράφει ο Όμηρος

ΙΛ.  Π   297-302 Μτφ. Ν. Καζαντζάκη Ι.Θ. Κακριδή

ὡς δ᾽ ὅτ᾽ ἀφ᾽ ὑψηλῆς κορυφῆς ὄρεος μεγάλοιο κινήσῃ πυκινὴν νεφέλην στεροπηγερέτα Ζεύς, ἔκ τ᾽ ἔφανεν πᾶσαι σκοπιαὶ καὶ πρώονες ἄκροι καὶ νάπαι, οὐρανόθεν δ᾽ ἄρ᾽ ὑπερράγη ἄσπετος αἰθήρ, ὣς Δαναοὶ νηῶν μὲν ἀπωσάμενοι δήϊον πῦρ τυτθὸν ἀνέπνευσαν, πολέμου δ᾽ οὐ γίγνετ᾽ ἐρωή·

Από βουνού μεγάλου κάποτε ψηλή κορφή πώς σπρώχνει  ο Δίας ο αστραπορίχτης σύγνεφο πυκνό και φεύγει αλάργα,  και γύρα οι βίγλες όλες φαίνουνται, τ᾿ ακρόκορφα, οι λαγκάδες, κι από τα ουράνια κάτω απέραντος ανοίγει ξάφνου ο αίθέρας᾿  όμοια κι οι Αργίτες, από τ᾿ άρμενα την άγρια φλόγα διώξαν,  μια στάλα ανάσαναν, μα ο πόλεμος δε σκόλαζε καθόλου·

Σκηνές μάχης Τοιχογραφία Μουσείο Πύλου

  Οι Τρώες είχαν βάλει φωτιά στα πλοία των Αχαιών και αυτοί κατάφεραν να σβήσουν αυτή, ενώ η μάχη συνεχιζόταν. Εδώ εκφράζεται μια παρομοίωση όπου, όπως από ψηλή κορυφή μεγάλου όρους κινεί πυκνή νεφέλη ο Δίας και φαίνονται το παρατηρητήριο, τα άκρα του βουνού, τα λαγκάδια και ανοίγει ο αιθέρας έτσι και οι Αχαιοί ανάσαναν και έβλεπαν να συνεχίσουν την μάχη. Τα σύννεφα αυτά από την περιγραφή φαίνονται να είναι σωρείτες.

ΙΛ.  Π   364-366 Μτφ. Ν. Καζαντζάκη Ι.Θ. Κακριδή

ὡς δ᾽ ὅτ᾽ ἀπ᾽ Οὐλύμπου νέφος ἔρχεται οὐρανὸν εἴσω αἰθέρος ἐκ δίης, ὅτε τε Ζεὺς λαίλαπα τείνῃ,  ὣς τῶν ἐκ νηῶν γένετο ἰαχή τε φόβος τε, οὐδὲ κατὰ μοῖραν πέραον πάλιν.

Πώς απ᾿ τον Όλυμπο ένα σύγνεφο προς τ᾿ ουρανού τα βάθη τα ξάστερα πλαταίνει, ο δρόλαπας καθώς του Δία ξεσπάζει' όμοια κι εκείνοι έσκουζαν κι έφευγαν απ᾿ τα καράβια τότε,

Σκηνές μάχης Τοιχογραφία Μουσείο Πύλου

  Αφού η μάχη γύρισε υπέρ των Αχαιών, οι Τρώες έφευγαν από τα καράβια των Αχαιών  ατάκτως για να πάνε στο κάστρο. Εδώ ο ποιητής παρομοιάζει αυτή την φυγή,  όπως από τον Όλυμπο έρχεται  από τον ουρανό  εισερχόμενο από τον αιθέρα κυνηγημένο  σύννεφο όταν ο Δίας απλώνει  λαίλαπα έτσι και αυτοί φώναζαν και έφευγαν. Στην εποχή του Ομήρου θεωρούσαν ότι πάνω από τα σύννεφα μέχρι τον ουρανό υπήρχε  ο αιθέρας. Μάλλον πρόκειται για σωρειτομελανίες. Οι άνεμοι στην επιφάνεια της θάλασσας ή της ξηράς κάτω απ' αυτά τα σύννεφα είναι ισχυροί ή και θυελλώδεις, συνήθως 25 με 40 κόμβοι (4 με 8 Μποφόρ) περίπου στις άκρες του σύννεφου.

 ΙΛ.  Δ   275-281 Μτφ. Ν. Καζαντζάκη Ι.Θ. Κακριδή

Ὡς δ᾽ ὅτ᾽ ἀπὸ σκοπιῆς εἶδεν νέφος αἰπόλος ἀνὴρ  ἐρχόμενον κατὰ πόντον ὑπὸ Ζεφύροιο ἰωῆς·  τῷ δέ τ᾽ ἄνευθεν ἐόντι μελάντερον ἠΰτε πίσσα φαίνετ᾽ ἰὸν κατὰ πόντον, ἄγει δέ τε λαίλαπα πολλήν, ῥίγησέν τε ἰδών, ὑπό τε σπέος ἤλασε μῆλα· τοῖαι ἅμ᾽ Αἰάντεσσι διοτρεφέων αἰζηῶν  δήϊον ἐς πόλεμον πυκιναὶ κίνυντο φάλαγγες

Κι όπως γιδάρης ξάφνου σύγνεφο ξανοίγει από τη βίγλα πάνω απ᾿ το πέλαγο να κρέμεται, σπρωγμένο απ᾿ τον αγέρα, κι ως βλέπει από ψηλά, του φαίνεται πιο μαύρο, σαν την πίσσα, να φτάνει κρεμαστό απ᾿ το πέλαγο, κι άγριο δρολάπι σέρνει' κι ως το 'δε, χώνει το κοπάδι του μες στη σπηλιά απ᾿ τον τρόμο' τέτοιες στον άγριο μέσα πόλεμο, τους Αίαντες ακλουθώντας,  οι φάλαγγες των αρχοντόγεννων παλικαριών τραβούσαν,

  Εδώ ο Αγαμέμνονας περνώντας μπροστά από τα στρατόπεδα των δύο Αιάντων  βλέπει αυτούς να αρματώνονται και οι φάλαγγές τους που είναι πεζοί και κουνούσαν κοντάρια και ασπίδες μαυροντυμένοι και σκέπτεται τον τρόμο που θα προκαλέσουν στους Τρώες. Ο ποιητής τους παρομοιάζει σαν ένα μαύρο σύννεφο λαίλαπας που έρχεται από τη θάλασσα και ο βοσκός αντικρίζοντάς το κρύβεται μέσα στη σπηλιά του από το φόβο του. Μάλλον πρόκειται για σωρειτομελανία.

Αίας εναντίον Έκτορα

ΟΔ.  ι  67-71 μτφ. Ζ. Σίδερη

νηυσὶ δ᾿ ἐπῶρσ᾿ ἄνεμον Βορέην νεφεληγερέτα Ζεὺς λαίλαπι θεσπεσίῃ, σὺν δὲ νεφέεσσι κάλυψε γαῖαν ὁμοῦ καὶ πόντον: ὀρώρει δ᾿ οὐρανόθεν νύξ. αἱ μὲν ἔπειτ᾿ ἐφέροντ᾿ ἐπικάρσιαι, ἱστία δέ σφιν τριχθά τε καὶ τετραχθὰ διέσχισεν ἲς ἀνέμοιο.

Ο Δίας τότε σήκωσεν ο συγνεφοσυνάχτης με μαύρη αντάρα το Βοριά και σκέπασε με νέφια στεριά μαζί και θάλασσα και θάμπωσαν τα ουράνια. Τα πλοία κατακέφαλα στα κύματα βουτούσαν,  και τα πανιά μάς ξέσχισε η δύναμη του ανέμου σε τρεις και τέσσερεις μεριές

  Στην Οδύσσεια  συνήθως τα καιρικά φαινόμενα είναι περιγραφές. Εδώ  βαριά σύννεφα με βόρειους ανέμους  όπου η λαίλαπα εκφράζει καταιγίδα, δηλαδή καταιγιδοφόρα νέφη και είναι η περιγραφή μετά την αποχώρηση του Οδυσσέα   από την χώρα των Κικόνων από τη Θράκη.

Αναπαράσταση του Οδυσσέα στη χώρα των Κικόνων

ΟΔ.  μ   312-315 Μτφ. Ν. Καζαντζάκη Ι.Θ. Κακριδή

ἦμος δὲ τρίχα νυκτὸς ἔην, μετὰ δ᾿ ἄστρα βεβήκει, ὦρσεν ἔπι ζαῆν ἄνεμον νεφεληγερέτα Ζεὺς λαίλαπι θεσπεσίῃ, σὺν δὲ νεφέεσσι κάλυψε γαῖαν ὁμοῦ καὶ πόντον: ὀρώρει δ᾿ οὐρανόθεν νύξ.

Μα όντας η νύχτα πια ασπρογάλιαζε κι ελιχανε γείρει τ᾿ άστρα, ανεμοζάλη ο Δίας ξεσήκωσεν ο νεφελοστοιβάχτης ξάφνου μεγάλη κι άγριο δρόλαπα, και σκέπασε με νέφη στεριά μαζί και πέλαο, κι άπλωσε θολή απ᾿ τα ουράνια νύχτα.

  Εδώ μας περιγράφει ο Όμηρος δια στόματος Οδυσσέα καιρικό φαινόμενο στο νησί του Ήλιου όπου  αντίθετοι άνεμοι επικρατούν και νέφη καταιγιδοφόρα εμφανίζονται με σίφωνα.

Ο Δίας σηκώνει στο πέλαγο ανεμοζάλη και δημιουργεί θαλασσοταραχή μαζεύοντας νέφη μαυρίζοντας τον αιθέρα που κράτησε ένα μήνα.  Έτσι οι σύντροφοι του Οδυσσέα στο νησί του Ήλιου βρέθηκαν χωρίς προμήθειες και έφαγαν τα ιερά βόδια του θεού. Ο ήλιος παρακαλεί τον Δία να τους εκδικηθεί κι εκείνος σκεπάζει το καράβι με «κυανέην νεφέλην» με αποτέλεσμα να σκοτεινιάσει ο πόντος κι αμέσως μετά ο Ζέφυρος προκάλεσε άγρια φουρτούνα κι έσπασε η ανεμοθύελλα το κατάρτι (Οδ. μ 405 -410)