49ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΑΡΧΙΚΗΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

ΤΕΧΝΕΣ
 Η διαδικασία της εξερεύνησης και της ανακάλυψης έφτασε στο αποκορύφωμά της κατά τον 5ο αιώνα που ήταν ο σημαντικότερος στην πολιτιστική και πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Η προοδευτική εγκατάλειψη του παραστατικού θεματολογίου και της ανατολικοποιημένης τεχνοτροπίας σηματοδοτεί την ολοκληρωτική πλέον αυτονομία της Ελληνικής τέχνης και τα πρώτα βήματα προς την κυριαρχία επί της Μεσογείου.

             
Κρίτιος  - Σφίγγα της Νάξου

Σε ολόκληρη την Ελλάδα εμφανίζονται αγάλματα από πέτρα σε φυσικό ή μεγαλύτερο από το φυσικό μέγεθος, τα οποία εισάγουν μια πραγματικά διακεκριμένη τεχνοτροπία. Ήδη είναι σαφής η επίδραση των επικοινωνιακών, προπαγανδιστικών, και εορταστικών λειτουργιών της τέχνης και ένας στόχος είναι η τελειοποιημένη αναπαράσταση της ανθρώπινης μορφής. Μετά τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ οι κούροι και οι κόρες έχουν φτάσει στο απόγειο της τελειότητας τους. Κατά το πρώτο μισό του 5ου π.Χ αιώνα οι εξελίξεις στην ελληνική τέχνη συνέπεσαν με τις μεταβολές στη φιλοσοφική σκέψη και τους άλλους τομείς της πολιτιστικής έκφρασης από τις οποίες επηρεάστηκαν. Οι εξελίξεις αυτές ήταν αποτέλεσμα εντατικής μελέτης των κύριων παραγόντων των σχολών της φιλοσοφίας που είχαν εμφανιστεί σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο από την Ιωνία μέχρι την Μεγάλη Ελλάδα από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. Στο πρώτο ήμισυ του 5ου π.Χ αιώνα η ιδέα του κάλλους απέκτησε μια νέα σημασία ως έκφραση εσωτερικής ομορφιάς. Όπως είπαν οι μεγάλοι φιλόσοφοι της περιόδου Παρμενίδης και Ηράκλειτος η τέλεια αρμονία μορφών και αξιών ήταν επίδειξη της μοναδικότητας του Όντος, μια αδιαίρετη αιώνια δυναμική πολύμορφη πραγματικότητα.

             
Ναός Απόλλωνα Κόρινθος  - Από μουσείο Ακρόπολης

Στις τέχνες, η έννοια της μοναδικότητας της πραγματικότητας αντικατοπτρίζονταν στην απόρριψη των σχηματικών συμβατοτήτων στην αναπαράσταση. Οι Έλληνες καλλιτέχνες αναζητούσαν τη ιδανική, τέλια έκφραση της φύσης, του «Όντος» και προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια καλλιτεχνική μορφή στην οποία η πραγματικότητα απεικονίζονταν σε όλη της τη σημασία και εκφράζονταν λογικά πέρα από τα όρια του χρόνου αι του χώρου που επιβάλλονταν από την καθημερινή ζωή και την αντίληψη των αισθήσεων.
Οι Αρχαίοι συγγραφείς χρησιμοποιούσαν τη λέξη αυστηρό για να περιγράψουν τα αρχικά στάδια της μεταβατικής φύσης της Ελληνικής τέχνης κατά το πρώτο ήμισυ του 5ου αιώνα π.Χ.
Η πρόθεσή τους ήταν να υπογραμμίσουν με τον όρο αυτό τη μετριοπάθεια και την ισορροπία μιας καλλιτεχνικής τεχνοτροπίας που είχε σαν στόχο την αρμονία και την τελειότητα.

·        ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η αρχιτεκτονική παραγωγή προχώρησε με γοργά βήματα σε όλο τον Ελληνικό κόσμο. Δεν υπήρχαν όμως σημαντικές αλλαγές στα πρότυπα του προηγούμενου αιώνα. Ο μόνη απόδειξη πραγματικού νεοτερισμού είναι ο ναός Ολυμπίου Διός στην Ολυμπία. Οι αγώνες έγιναν ένα σημαντικό γεγονός και ευκαιρία για πολιτικό διάλογο. Στη διάρκεια των αγώνων αναγγελλόταν ιερή ανακωχή.
Ένα πρόβλημα που σχετίζεται με την αισθηματική των καλλιτεχνημάτων στην αρχαιότητα, είναι το πρόβλημα της χρυσής τομής ή φ=1.618 που γνώριζαν οι Πυθαγόρειοι το οποίο, σε απλή διατύπωση, έχει ως εξής: Να χωριστεί ένα τμήμα ΑΒ=λ , σε μέσο και άκρο λόγο δηλ. σε δύο μέρη ΑΤ=χ και ΤΒ=λ-χ ώστε: ΑΒ/ΑΤ=ΑΤ/ΤΒ
Ο λόγος φ=     ονομάζεται χρυσή τομή και συμβολίζεται, διεθνώς, με το γράμμα φ, προς τιμή του γλύπτη Φειδία, ο οποίος, στην κατασκευή του Παρθενώνα, χρησιμοποίησε τη χρυσή τομή και τη μουσική αναλογία 6/8 = 9/12, η οποία εμπλέκεται στην κατασκευή της μουσικής Πυθαγόρειας κλίμακας

                       

Στο κανονικό πεντάγωνο, παίρνοντας ένα από τα 5 ισοσκελή τα τρίγωνα που δημιουργούν τις γωνίες του και διαιρώντας  τη μεγαλύτερη πλευρά του  προς τη βάση του, ο λόγος που προκύπτει ισούται με φ =1,618………

Οι ραγδαίες εξελίξεις έγιναν στη πολεοδομία.
Τον 2ο αιώνα μ. Χ ο Ιούλιος Πολυδεύκης ,απηχώντας ίσως πλατωνικές θεωρήσεις, αναφέρεται στην ίδρυση της Αθήνας από τον Κέκροπα και στην διαίρεση των Αθηναίων σε τέσσερις φυλές, σε τρεις τριττύες (έθνη) ανά φυλή και σε τριάντα γένη ανά τριττύ. Πρόκειται για ένα μοντέλο που μπορεί παράλληλα να ιδωθεί υπό το πρίσμα σύγχρονων κοσμολογικών αντιλήψεων, όπως αυτές του φυσικού φιλοσόφου Αναξίμανδρου, ο οποίος πρέσβευε ότι η γη ήταν κυλινδρική με λόγο ύψους προς την διάμετρο της βάσης ίσο με 1/3.
Το ιπποδάμειο σύστημα το περίφημο πολεοδομικό μοντέλο της ελληνικής αρχαιότητας,  που αποδίδεται στον Ιππόδαμο,  τον Μιλήσιο, παρόλο που εφαρμογές  του συναντάμε νωρίτερα σε ελληνικές αποικίες της Ιταλίας αλλά και σε πρωιμότερες πόλεις της Εγγύς Ανατολής πρότεινε την οργάνωση του αστικού επί την βάσει ενός καννάβου, ενός πλέγματος παράλληλων και κάθετων ευθύγραμμων οδών, που τέμνονται σε γωνίες 45 και 135 μοιρών, και δημιουργούσαν εμβαδού οικοδομικά τετράγωνα. Στην φιλοσοφική της βάση , η γεωμετρία αυτής της πολεοδομικής οργάνωσης συνδεόταν άρρηκτα με τους συμβολικούς αριθμούς 3 και 10 της πυθαγόρειας αριθμολογίας , όπως προκύπτει από αρκετές ανεκδοτολογικές και ιστορικές αναφορές  σε παραδείγματα πόλεων.
Πολλά παραδείγματα αρχαικών πόλεων- ελληνικών αποικιών, που έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά στην νότια Ιταλία και στην Σικελία, φανερώνουν η δυνατότητα, ως απότοκος είτε φυσικής είτε πνευματικής ανάγκης, εφαρμογής σε αυτές ενός νέου πολεοδομικού καννάβου και  μιας νέας μορφής πόλης, διαρθρωμένης σε ίσες μερίδες κατοικήσιμης και καλλιεργήσιμης γης υπήρχε εξαρχής πολύ μεγαλύτερη από ότι, στην μητέρα Ελλάδα.

Συγκεκριμένα για την περίπτωση της Πριήνης, έχει υποστηριχθεί ότι οι διαφορετικές αναλογίες των τριών σημαντικότερων στοιχείων του ναού της Αθηνάς με αναλογία 2: 1 της αγοράς με αναλογία 3:2 και των οικοδομικών τετραγώνων με αναλογία 4:3, ως αναλογία μήκους προς πλάτος  υπακούουν σε βασικά  μουσικά διαστήματα, που προκύπτουν από τους αριθμούς της τετρακτύος, η οποία ως σύμβολο εκφράζει τη συνύπαρξη και συνύφανση, κατά την κλασσική περίοδο της μουσικής με την γεωμετρία και την αρχιτεκτονική.
Σε κάθε περίπτωση, το ιπποδάμειο μοντέλο, η ιπποδάμεια  νέμεσις όπως έχει ονομαστεί, βασίζεται και αντανακλά τις αρχές της λογικής διαίρεσης και ιεράρχησης των λειτουργικών χώρων της ενότητας, της επανάληψης (με την χρήση μιας μονάδας που έμμονα επαναλαμβάνεται στον χώρο ), της ομοιομορφίας, της συμμετρίας, και φυσικά της ισονομίας
Οι τρεις κύριο δημόσιοι χώροι, και κατ’ επέκταση κινητήριοι μοχλοί της πόλης, ήταν α) το ασταθές πολιτικό παρόν μιας κοινότητας, β) τα ιερά, το αμιγώς θρησκευτικό κέντρο που εκπροσωπεί την άχρονη αιωνιότητα των θεών και γ) τα νεκροταφεία , ο μνημονικός χώρος όπου κυριαρχούσε η παραδειγματική δύναμη των νεκρών προγόνων. Οι δημόσιοι χώροι συχνά συνδέονταν μεταξύ τους μέσω μιας κοινής οδού ενός « ιερού άξονα» που λειτουργικά και συμβολικά συνέδεε τις βασικές πολιτισμικές μορφές της πόλης. Στην Αθήνα και στην Ερέτρια, για παράδειγμα, ο ποιο σημαντικός δρόμος που συνέδεε την πόλη με την υπόλοιπη χώρα συνόρευε με την σημαντικότερη νεκρόπολη, οδηγούσε στην κεντρική πύλη της οχυρωμένης πόλης, η οποία οριοθετούσε συμβολικά τον εντός της πόλης χώρο, και κατέληγε στην αγορά και στο θρησκευτικό κέντρο της πόλης με τα βασικά ιερά του.

                 
Αθήνα  - Ερέτρια

Αν σχηματοποιήσουμε αυτή τη δομή, θα πρέπει να την δούμε ως μια σειρά δομημένων ομόκεντρων χώρων με πυρήνα το αστικό κέντρο, δηλαδή την αγορά της πόλης, γύρω από την οποία αναπτύσσονταν μία  ημι-αστική ζώνη έντονης ανθρώπινης δράσης και χρήσης, μια περι-αστική ζώνη καλλιεργήσιμης γης και πιο πέρα η εσχατιά της άγριας φύσης, με τα βουνά, τα δάση και τα βοσκοτόπια. Πρόκειται για ένα μοντέλο που μπορεί παράλληλα να ιδωθεί   υπό το πρίσμα σύγχρονων κοσμολογικών αντιλήψεων, όπως αυτές του φυσικού φιλοσόφου Αναξίμανδρου ( 610-546 π.Χ) ο οποίος πρέσβευε ότι η γη ήταν κυλινδρική με λόγο ύψους προς τη διάμετρο της βάσης ίσο με 1/3.Στο κέντρο της γης βρισκόταν η Μεσόγειος Θάλασσα και η Ελλάδα , ενώ γύρω της κινούνταν σε ομόκεντρες τροχιές οι αστέρες, η σελήνη και ο ήλιος.
Η αρχή της ισονομίας, την οποία εισήγαγε στην Αθήνα ο Κλεισθένης περί τα τέλη του 6ου αιώνα π .Χ , με το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα για αυτοδιοικούμενη κοινωνία των πολιτών, προσέφερε άλλη μια συμβολική διάσταση στον γεωγραφικό χώρο. Σύμφωνα με αυτήν, οι πολίτες, οι οποίοι πλέον είχαν χωριστεί σε δέκα φυλές και η πόλη τους σε τριάντα δήμους, θα έπρεπε να ισαπέχουν από το αστικό και πολιτειακό κέντρο της πόλης. Στην μεταρρυθμιστική πρακτική του Κλεισθένη, στη οποία είχαν ιδιαίτερη βαρύτητα οι αριθμοί 3 , 5 και 10, μπορεί κανείς να ανιχνεύσει την επίδραση της πυθαγόρειας φιλοσοφίας, στην οποία οι αριθμοί και οι μεταξύ τους αναλογίες είχαν κεντρική θέση και καθόριζαν κάθε πράγμα στο σύμπαν όσο και τις μεταξύ τους σχέσεις.   
Πιο σημαντικές και πολύπλοκες εξελίξεις έλαβαν χώρα, στην παραστατική τέχνη. Το ανατολικό αέτωμα της Αφαίας της Αίγινας σηματοδοτεί την εμφάνιση ενός νέου είδους έκφρασης που απέχει πολύ από τις συμβατικές του 6ου π.Χ αιώνα.

                           
Ποσειδών ή Δίας                                                                          Αετώματα Ολυμπίας

·        ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Όμως οι πιο σημαντικές εξελίξεις ήταν στη γλυπτική. Ο ορειχάλκινος Ζευς ή Ποσειδών που βρέθηκε έξω από το ακρωτήριο Αρτεμίσιο, τη στιγμή πού εξακοντίζει τον κεραυνό ή την τρίαινα, σηματοδοτεί την ανακάλυψη της κίνησης. Ακόμα πιο ωραία δείγματα αυτής της μεταβατικής φάσης είναι τα έργα του άγνωστου γλυπτή των αετωμάτων και των μετώπων του ναού του Δία στη Ολυμπία. Οι εντυπωσιακές μορφές είναι άλλοτε στατικές και άλλοτε δραστήριες. Το μεγαλύτερο όμως επίτευγμά του ήταν σίγουρα ο κρυφός αλλά έντονος τρόπος που οι εκφράσεις των μορφών μεταδίδουν τη διανοητική τους κατάσταση. Η αυστηρή τεχνοτροπία έφτασε στην ακμή της με το Μύρωνα στο Δισκοβόλο όπου φαίνεται να συνοψίζει την παγκόσμια αίσθηση κατεύθυνσης που έγραψε ο Ηράκλειτος.

                        
Αετώματα Ολυμπίας                                                                                         Δισκοβόλος Μύρωνα

’λλος περίφημος γλύπτης ο Πολύκλειτος έφτιαξε ένα πρότυπο ιδανικού ανθρώπινου σώματος, χρησιμοποιώντας μαθηματικούς κανόνες με βάση τη φιλοσοφία του Πυθαγόρα. Ο περίφημος Δορυφόρος του ενσάρκωσε αυτόν τον κώδικά.

                    
Δορυφόρος Πολύκλειτου

·        ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Επίσης η Ζωγραφική επηρεάζεται από τους φιλοσόφους με δείγμα σε τοιχογραφίες στην Ποσειδώνια της μεγάλης Ελλάδας όπου ένας ανώνυμος καλλιτέχνης ζωγράφισε ένα κύκλο τοιχογραφιών στις μετώπες του Τάφου του Καταδύτη.

<1>, <2>