49ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΑΡΧΙΚΗΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ ΣΗΜΕΡΑ

 

Στην Ιωνία συντελείται μια πραγματική φιλοσοφική επανάσταση, αφού με τις απόψεις των Ιώνων εκφράζεται η πλήρης αποσύνθεση του μύθου από την ορθολογιστική διανόηση. Κάτω απ΄ αυτή τη λογική δημιουργήθηκαν νέες απόψεις που έγιναν θεμέλια πάνω στα οποία στηρίχτηκε η ευρωπαϊκή φιλοσοφία και επιστήμη. Η πραγματική επανάσταση της επιστήμης δεν έγινε κατά τον 17ο αιώνα όπως πιστεύεται Τον 17ο αιώνα, , εμφανίστηκε για πρώτη φορά παγκοσμίως η επιστήμη ως οργανωμένη κοινωνική δραστηριότητα. Τις προηγούμενες εποχές η διάκριση ανάμεσα στην επιστήμη και  τη φιλοσοφία ήταν δύσκολη. Έτσι ανέτειλε μια νέα εποχή. Ήταν, όμως η δεύτερη επανάσταση. Η πυθαγόρεια-πλατωνική άποψη νέα εναύσματα στη σύγχρονη επιστήμη προκειμένου να δομήσει μια διαφορετική έκφραση και θεώρηση των λειτουργιών του Σύμπαντος
Τέλος, η προσπάθεια για την ενοποίηση των τεσσάρων θεμελιωδών δυνάμεων, η θεωρία των χορδών και των υπερχορδών, οι μη Ευκλείδειες Γεωμετρίες, τα αντιπαράλληλα Σύμπαντα και ο κόσμος των στοιχειωδών σωματιδίων οδηγούν στην τρίτη και καθοριστική επανάσταση που θα σημαδέψει ολοκληρωτικά την εποχή μας.
Ο Θαλής ο Mιλήσιος, ιδρυτής της Ιωνικής Σχολής και θεμελιωτής της θεωρητικής γεωμετρίας και αστρονομίας, ως φορέας του θεωρητικού ελληνικού πνεύματος, το οποίο δεν αρκείται στη διαπίστωση και διαμνημόνευση των δεδομένων αλλά αναζητά τη θεωρητική εξήγηση και δικαιολόγηση των γεγονότων, έδωσε την έννοια της «αρχής», που από τότε αποτελεί βασικό όρο της παγκόσμιας επιστημονικής διανόησης.

 

Αν προσπαθήσουμε να βρούμε σε ειδικές μελέτες ή σε εξειδικευμένα βιβλία τον ορισμό της έννοιας «ύλη», θα δούμε πως σήμερα ως ύλη θεωρείται η ουσία από την οποία δομούνται τα σώματα και η οποία γίνεται αισθητή στον άνθρωπο μέσω μιας σειράς ιδιοτήτων της, όπως είναι η μάζα, το βάρος και η μορφή της. Από τον προηγούμενο ορισμό είναι φανερή η φιλοσοφική συγκρότηση της έννοιας ύλη, που ουσιαστικά αποτελεί το απροσδιόριστο, στη συνολική του έκταση, φαινόμενο του οποίου μια απείρως περιορισμένη όψη μάς δίνει η συνειδητοποίηση κάποιων επιμέρους ιδιοτήτων του, όπως εκείνη της μάζας.
O πρώτος που είχε την οξυδέρκεια να συνδέσει την έννοια της ύλης με τη φιλοσοφία ήταν, ο Θαλής ο Mιλήσιος και μετά από αυτόν οι άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι της κλασικής περιόδου.
Ο Αναξίμανδρος , όπως παραδέχονται όλοι οι μελετητές εκείνης της περιόδου, ήταν ισάξιος του διδασκάλου του και ο πρώτος που -μαζί με τον Εμπεδοκλή τον Aκραγαντίνο - εισήγαγε την πειραματική έρευνα κατά τη μελέτη των φυσικών φαινομένων. Εξάλλου θεωρείται ο πρώτος που παρουσίασε μια εικόνα του Κόσμου επιστημονική και τελείως απομυθοποιημένη.
O Αναξίμανδρος με τη βασική του υπόθεση πως όλα προήλθαν από το «άπειρον» και ότι όλα εκεί θα καταλήξουν, δεχόταν, όπως υποστηρίζουν ο Αέτιος και ο Σιμπλίκιος, ότι χιλιάδες Κόσμοι γεννιούνται και καταστρέφονται, όπως και ο δικός μας που κάποτε θα καταστραφεί. Δηλαδή ο Αναξίμανδρος, όπως άλλωστε και ο Δημόκριτος, δεχόταν ότι στο Σύμπαν υπάρχουν άπειρα κοσμικά συστήματα, άπειροι Κόσμοι. Μια άποψη που προσεγγίζει σε καταπληκτικό βαθμό τις απόψεις της σύγχρονης αστροφυσικής!

                
Άπειροι κόσμοι

 Μολονότι ο Αναξιμένης, υιοθέτησε το «άπειρο» του Αναξίμανδρου για να προσδιορίσει μ' αυτό τη βασική αρχή του, τον αέρα, εντούτοις δεν ακολούθησε την άποψη του προκατόχου του ως προς τα παράγωγα του πρωταρχικού αυτού υλικού στοιχείου. Αυτό σημαίνει ότι ενώ στον Αναξίμανδρο έχουμε διαδοχή κόσμων, η φιλοσοφική σκέψη του Αναξιμένη μάς οδηγεί στην ταυτόχρονη πολλαπλότητα κόσμων! H άποψή του αυτή αντικατοπτρίζει σύγχρονες απόψεις της αστροφυσικής για άπειρους υπεραισθητούς κόσμους, που συνυπάρχουν με τον δικό μας, αλλά δεν γίνονται αισθητοί από εμάς. Επίσης, στη φιλοσοφία του παραλλήλισε τον Κόσμο και το άτομο, τον αέρα και την ψυχή που περιέχει το σπέρμα της διδασκαλίας της φυσικής για τον μακρόκοσμο και τον μικρόκοσμο, η οποία διαμορφώθηκε πολύ αργότερα.


Πολλαπλά σύμπαντα

Τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου την προσδιορίζει η μεταφυσική φράση, που αποδίδεται σ' αυτόν, ότι δεν υπάρχει καμιά σταθερότητα, αλλά μόνο μια διαρκής ροή, μια αιώνια κίνηση, ότι ακριβώς αποδεχόμαστε σήμερα στον κόσμο της μικροφυσικής.  H δήθεν σταθερότητα και ακινησία είναι απατηλή και οφείλεται στις ατελείς αισθήσεις μας. Πράγματι, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο η ύλη μεταμορφώνεται ακατάπαυστα, ενώ στο πεπερασμένο Σύμπαν τα στοιχεία πυρ, αέρας και γη είναι διαφορετικές καταστάσεις μιας και της αυτής ύλης. Ουσιαστικά, ο Ηράκλειτος -όπως ο Παρμενίδης και ο Δημόκριτος- έδωσε απάντηση, εκτός από το ερώτημα της αρχής, και στο ερώτημα της δομής ή της υφής του Κόσμου. H αδιάκοπη αλλαγή είναι η μοναδική αιτία της ύπαρξης των όντων, η δημιουργία των οποίων και η εξέλιξή τους γίνεται με την πάλη των αντιθέσεων (εναντιοδρομία). Πράγματι, αν καλοσκεφτούμε τις απόψεις του, η αναπόφευκτη απόληξη της συνεχούς μεταβολής των πραγμάτων και της μεταξύ τους διαρκούς διαμάχης μας οδηγεί στη φθορά τους και -κατ' επέκταση- στον εκφυλισμό του Κόσμου μας.


Τα πάντα ρει

Γενικά, όλοι οι φιλόσοφοι της περιόδου αυτής προίκιζαν την πρωταρχική ουσία, η οποία γέννησε τα πάντα, και με μια επιπλέον ιδιότητα, εκείνη της εν δυνάμει ζωής, εφόσον πίστευαν ότι είχε τη δυνατότητα, αφενός μεν να δημιουργεί τη μορφή, αφετέρου δε να προσφέρει, υπό προϋποθέσεις, το δώρο της ζωής σ' ένα σύνολο υλικών σωμάτων
Όπως ο Αναξίμανδρος, έτσι και ο Εμπεδοκλής ανέπτυξε ένα είδος εξελικτικής θεωρίας, που αποτελούνταν από τέσσερα στάδια εξέλιξης. Αρχικά, στο πρώτο στάδιο, η Γη γέννησε τα οργανικά μέλη του σώματος των όντων, που, όμως, ήταν διαχωρισμένα. Στο δεύτερο στάδιο τα μέλη αυτά συνενώθηκαν σχηματίζοντας τερατώδεις μορφές. Στο τρίτο στάδιο, οι μορφές που προέκυψαν δεν επιβίωσαν και παραχώρησαν τη θέση τους σε άλλα είδη που είχαν την ικανότητα της επιβίωσης. Στο τέταρτο και τελευταίο στάδιο γεννήθηκαν τα οργανικά όντα όχι από τη Γη αλλά από τις αναμεταξύ τους σχέσεις. Συνεπώς, όχι μόνον ο Αναξίμανδρος αλλά και ο Εμπεδοκλής -με τη μηχανική εξήγηση που προσπάθησε να δώσει για την προέλευση των οργανικών όντων- μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος του Κάρολου Δαρβίνου.


Στάδια εξέλιξης

Πέρα όμως από την προσπάθεια σύνδεσης της αισθητής ύλης με το κοσμικό της αντίστοιχο, οι ατομικοί φιλόσοφοι, Λεύκιππος  και Δημόκριτος ο Αβδηρίτης  θεωρούσαν ως αιτία του Κόσμου την ύλη, από τη μηχανιστική κίνηση της οποίας παράγονταν τα όντα. Οι δύο φιλόσοφοι, μέσω της ατομικής θεωρίας τους, παρουσίασαν την πρώτη σοβαρή προσπάθεια υλιστικής εξήγησης του Κόσμου χωρίς την παρέμβαση κάποιας υπερφυσικής δύναμης.
H ύλη αποτελείται από σωμάτια μικροσκοπικά, αόρατα, αιώνια, αμετάβλητα και άφθαρτα. Τίποτε δεν δημιουργείται εκ του μη όντος και τίποτε καταστρεφόμενο δεν καταλήγει στο μη ον. Αυτά τα μη διασπώμενα περαιτέρω στοιχεία της ύλης, οι δύο φιλόσοφοι τα ονόμασαν άτομα. Οι οπαδοί της ατομικής θεωρίας λένε ότι η διάσπαση της ύλης σταματά στα μη διαιρούμενα και δεν προχωρεί επ' άπειρον. Tα άτομα -από το «α» στερητικό και το ρήμα τέμνω- δεν διασπώνται περαιτέρω και χωρίζονται μεταξύ τους με το κενόν.
O Λεύκιππος και ο Δημόκριτος υποστήριζαν την ύπαρξη ενός απείρου ατομιστικού Σύμπαντος, οι αναρίθμητοι Κόσμοι του οποίου, γεμάτοι ζωή, ήταν το τυχαίο αποτέλεσμα μιας απλής συσσωμάτωσης ατόμων. 
Σύμφωνα με τις απόψεις των δύο φιλοσόφων, μέσω της περιδινητικής κίνησης των εκάστοτε συγκεντρωμένων ατόμων, δημιουργούνται διάφοροι Κόσμοι στο κενό διάστημα, από τους οποίους κάποιοι μοιάζουν με τον δικό μας Κόσμο, ενώ άλλοι είναι τελείως διαφορετικοί

        
Περιδινητική κίνηση μέσα στο κενό

O Δημόκριτος -θέλοντας να δώσει τη δική του άποψη για τη δομή του Κόσμου- προσπάθησε στην ατομική θεωρία του ικανοποιεί τις απόψεις του Παρμενίδη ότι πέρα και πίσω από τον μεταβαλλόμενο Κόσμο μας υπάρχει μια σταθερότητα που την εξασφαλίζει η νόησή μας. Επιπλέον, όταν ο Δημόκριτος ομιλεί για τους ποικίλους συνδυασμούς των ατόμων που δημιουργούνται από τη διαρκή κίνησή τους επικροτεί και υιοθετεί την άποψη του Ηράκλειτου για την αέναη μεταβολή στον Κόσμο. Είχε προ πολλού ξεπεράσει τις γεωκεντρικές αντιλήψεις της αρχαιότητας, καθώς και τη δοξασία ότι υπάρχει ένας μόνον Κόσμος, ο δικός μας. Οι κοσμολογικές απόψεις του* όχι μόνον είναι συμβιβαστές με τις πλέον σύγχρονες, αλλά ακόμα και σήμερα καθοδηγεί με τη σπινθηροβόλα σκέψη του τους κοσμολόγους σε νέες πρωτοποριακές ιδέες.

           
Άτομο – Ηλιακό Σύστημα


Οι απόψεις του Λεύκιππου και του Δημόκριτου στη φυσική -για τη δομή της ύλης-, την αστροφυσική, την κοσμογονία, την κοσμολογία, τη βιολογία και άλλους τομείς, πλησιάζουν ή προαναγγέλλουν σε αρκετά σημεία τις σύγχρονες επιστημονικές επιτεύξεις των φυσικών επιστημών. 
H ατομική όμως θεωρία, αυτή καθεαυτή, δεν είχε μόνον υποστηρικτές αλλά και «πολέμιους», όπως ήταν ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος, που ενώ αμφισβητούσε κάποιες θέσεις της, εντούτοις ανήκε στην ευρύτερη Ατομιστική Σχολή. H ύλη, έλεγε, αποτελούσε αρχικά ένα μείγμα απείρων σε αριθμό και μέγεθος μικροσκοπικών αόρατων υλικών, που ήταν τα σπέρματα όλων των πραγμάτων που επρόκειτο να υλοποιηθούν στον γήινο κόσμο μας. H ύλη, σύμφωνα με τον Αναξαγόρα, δεν έχει μόνον τα παραπάνω χαρακτηριστικά, αλλά είναι και διαιρετή επ' άπειρον.  Επειδή στο μικρό δεν υπάρχει κάτι που να το πούμε ελάχιστο, αλλά υπάρχει πάντοτε κάτι μικρότερο (αφού το είναι δεν μπορεί να είναι και μη είναι). Συνεπώς, όλα μπορούν να διαχωρίζονται επ' άπειρον, διατηρώντας τα χαρακτηριστικά τους.
Αυτό που πρέπει να τονίσουμε είναι πως σήμερα, στη σύγχρονη σωματιδιακή φυσική, μετά την επισήμανση της υποατομικής δομής του ατόμου, η άποψη αυτή του Αναξαγόρα έχει πλήρως δικαιωθεί!

 

O Παρμενίδης πρέπει να επηρεάστηκε από τους Πυθαγόρειους, πράγμα που φανερώνουν αφενός μεν οι απόψεις του για τη σφαιρικότητα της Γης, αφετέρου δε οι θέσεις του ότι η Γη, όπως και η Σελήνη, παίρνουν το φως τους από τον Ήλιο.
Από τον Eλεάτη φιλόσοφο προέρχεται και το δόγμα της νεότερης επιστήμης ότι : Στον Kόσμο τίποτα δεν χάνεται και τίποτα δεν δημιουργείται, τίποτα δεν γεννιέται από την ανυπαρξία ούτε και επιστρέφει στην ανυπαρξία. Mια πρόταση, που βέβαια θυμίζει την πολύ μεταγενέστερη ρήση του Kαρτέσιου: τίποτε δεν δημιουργείται από το μηδέν. Από τις φιλοσοφικές απόψεις του, ο Παρμενίδης θεωρείται ο ιδρυτής της θεωρητικής οντολογίας και ο θεμελιωτής της ορθολογιστικής φιλοσοφίας. 
O Zήνων θεωρείται ο κατεξοχήν διαλεκτικός από τους υπόλοιπους εκπροσώπους της Eλεατικής Σχολής και πρόδρομος της σοφιστικής. O Zήνων δίδασκε ότι στον Kόσμο δεν υπάρχει πολλότητα. Σύμφωνα με τις απόψεις του Zήνωνος η κίνηση που οι άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει στον φυσικό κόσμο στην ουσία δεν υφίσταται επειδή δεν μπορεί να δικαιολογηθεί λογικά. Kίνηση, λοιπόν, δεν υπάρχει, αφού η κίνηση προϋποθέτει κενό χώρο. Aλλά ο κενός χώρος ισούται με το μηδέν, εφόσον είναι κάτι το μη πραγματικό. Συνεπώς, κάθε ον που κινείται, θα κινείται αναγκαστικά σε χώρο κατειλημμένο, πράγμα αδύνατο!
Αυτές ακριβώς οι θέσεις του Zήνωνος ότι τα άμεσα δεδομένα των αισθήσεων είναι απατηλά, ανεπαρκή και σχετικά, ενώ κάθε χρονομέτρηση είναι και αυτή σχετική προετοίμασαν τον δρόμο για τη Θεωρία της Σχετικότητας του Aϊνστάιν.


Θεωρία της καμπυλότητας

Eπιπροσθέτως, οι εν γένει φιλοσοφικές απόψεις του, ιδιαιτέρως για την πορεία της διαλεκτικής, επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό τον Kαντ, τον Xέγκελ και άλλους μεγάλους διαλεκτικούς φιλοσόφους.
Oι Πυθαγόρειοι, μαθητές και οπαδοί του φιλόσοφου Πυθαγόρα, ιδιαίτερα ο Φιλόλαος ο Kροτωνιάτης, ο Hρακλείδης ο Ποντικός, ο Έκφαντος, ο Iκέτας, ο Eύδοξος, ο Kάλλιππος κ.ά., υποστήριζαν μια πυροκεντρική θεωρία.

Δέχονταν δηλαδή ότι το πυρ αποτέλεσε την πρώτη αρχή του Kόσμου. Tο πυρ μετά τη Δημιουργία συγκεντρώθηκε στο μέσο του Kόσμου και η έλξη του προς τα γειτονικά του υλικά μέρη συνετέλεσε στη δημιουργία, τον σχηματισμό και τη μορφοποίηση των διαφόρων σωμάτων από τα οποία αποτελούνταν το σφαιρικό -όπως υποστήριζαν- Σύμπαν.
Yπενθυμίζουμε ότι η λέξη Kόσμος ως φιλοσοφικός όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Πυθαγόρα. Σημειώνουμε ότι ο Φιλόλαος, μαθητής και συνεχιστής του έργου του Πυθαγόρα, θεωρούσε ότι η Γη δεν ήταν ακίνητη, αλλά περιστρεφόταν κυκλικά γύρω από το «κεντρικό πυρ»
O Έκφαντος και ο Iκέτας δίδασκαν ότι η Γη εκτελούσε μία περιστροφή ανά ημερονύκτιο γύρω από τον άξονά της. Aυτή κι αν ήταν καινοφανής θεωρία! Ωστόσο μ' αυτό τον τρόπο εξηγήθηκαν τα φαινόμενα της εναλλαγής μέρας και νύχτας, καθώς και η φαινόμενη κίνηση της ουράνιας σφαίρας από τα ανατολικά προς τα δυτικά.
Φαίνεται, λοιπόν, πως οι Πυθαγόρειοι εισήγαγαν την αντίληψη της σφαιρικής Γης που περιστρεφόταν γύρω από το κεντρικό πυρ, ενώ υπέθεσαν ακόμη την ύπαρξη ενός Σύμπαντος μέσα στο οποίο οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων διέπονταν αφενός μεν από τον μυστικισμό των αριθμών, αφετέρου δε από τις αρμονικές αναλογίες των φυσικών νόμων.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι Πυθαγόρειοι είναι πρόδρομοι του ηλιοκεντρικού συστήματος αφού η θεωρία τους δεν στηριζόταν στο γεωκεντρικό σύστημα


Ανατολή Δύση